O klimatskim promjenama se danas mnogo govori i sve više privlače pažnju, kako naučne i stručne javnosti, tako i običnih građana. Globalno otopljavanje je postalo dežurna medijska tema i pri tome se uglavnom ističu negativni efekti koji će biti sve negativniji sa rastom intenziteta budućih klimatskih promjena. Dakle, o ovoj problematici govore i oni koji ne znaju čak ni elementarnu razliku između vremena i klime.
Autor teksta: Dragan Burić
Naši rezultati istraživanja, koji se baziraju na istim podacima koje koristi Svjetska meteorološka organizacija (WMO) i Međuvladin panel za klimatske promjene (IPCC), ukazuju da je u periodu od 1951. do 2008. godine trend porasta srednje godišnje temperature vazduha u gridu kome pripada prostor Crne Gore iznosio oko 0,64 C. Za isti period (1951-2008), trend porasta godišnje temperature vazduha u Evropi i na globalnom nivou je veći. Dakle, proračuni trenda jasno pokazuju da je porast godišnje temperature, u periodu 1951-2008, manji u Crnoj Gori nego u Evropi i na globalnom nivou. Utvrdili smo da je u posljednje vrijeme došlo do porasta čestine ekstremnih vremenskih događaja na prostoru Crne Gore, što je i opšte poznato. Međutim, rezultati do kojih smo došli se ne uklapaju u teoriju dominacije antropogenog efekta staklene bašte. Naša istraživanja kolebanja klime pokazuju da uticaj čovjeka na lokalnu klimu postoji, ali kada je u pitanju regionalni i posebno globalni aspekt, još uvijek ne postoji naučni konsenzus o tome da li čovjek može direktno upravljati procesima u klimatskom sistemu i tako uticati na globalnu klimu. U svakom slučaju, treba uvijek imati na umu činjenicu da je klimatski sistem (atmosfera, hidrosfera, biosfera, kriosfera) veoma složen i dinamičan. Promjene jednog elementa ili u jednom dijelu sistema, odražavaju se i na druge komponente, odnosno djelove klimatskog sistema. I drugo, pogrešno je stavljati akcenat na isključivu i postojanu dominaciju jednog faktora na klimu, jer mnogi naučnici ukazuju da se radi o interakcijskom djelovanju više uticaja.
Modeliranje buduće klime: Projekcije klime u budućnosti baziraju se na numeričkom modeliranju, korišćenjem složenih matematičkih modela koji se prevashodno baziraju na cirkulacionoj komponenti i odgovarajućim pretpostavkama (demografski razvoj globalnog stanovništva, ekonomski i tehnološki razvoj – vrsta i količina potrošene energije, upotreba fosilnih goriva i obnovljivih izvora energije, itd). Pretpostavke su prije svega usmjerene na procjenu kretanja emisije gasova staklene bašte (GHG), odnosno procjenu narušavanja energetskog bilansa atmosfere. Grupisanje skupa faktora u jednu cjelinu predstavlja jedan scenario. IPCC je do sada razvio nekoliko scenarija promjene buduće klime, svrstavajući ih u određene familije. Uopšteno gledano, projekcije buduće emisije ugljen-dioksida od strane IPCC bazirane su na četiri „osnovna puta” kojim će se kretati sveukupni život na planeti. Svaki od tih „puteva” svrstan je u dvije grupe (A i B), a svaka grupa ima po 10 scenarija, te se tako dobija 40 scenarija moguće buduće promjene emisije GHG, u prvom redu ugljen-dioksida. U Trećem izvještaju IPCC (TAR, 2001), u dijelu SRES (The Special Report on Emissions Scenarios – Specijalni izvještaj o scenarijima emisija), dat je komentar za četiri familije scenarija (A1, A2, B1 i B2), odnosno grupe i podgrupe scenarija. Najčešće se pominju modeli iz familija A2 i B2, odnosno model A1B. Familija scenarija A2 posmatra budući svijet prilično pesimistički, zadržavanje današnjih tendencija razvoja civilizacije, što će usloviti intenzivniji rast koncentracije CO2 (krajem 21. vijeka oko 840 – 850 ppm). Familija scenarija B2 opisuje svijet prilično optimistički, sa razvijenom sviješću održivog razvoja (zaštita životne sredine, socijalna jednakost itd), što će usloviti znatno sporiji rast koncentracije CO2 (do 580-590 ppm krajem 21. vijeka). Scenario A1B je središnja varijanta između prethodno pomenutih ekstrema. Ovaj model (A1B) predviđa porast koncentracije CO2 na oko 680-700 ppm do 2100. godine, u odnosu na 280 ppm iz 1750. godine, dok će globalna temperatura krajem 21. vijeka biti viša za oko 2-3 stepena Celzijusa. U izvještajima IPCC se ističe da svaki od eksperimenata treba smatrati podjednako vjerovatnim. U Trećem izvještaju IPCC se kaže da je porast temperature od 1,4 – 5,8 stepeni Celzijusa do kraja XXI vijeka rezultat 245 različitih procjena – scenarija. Međutim, vjerovatnoća najekstremnije vrijednosti od 5,8 stepeni Celzijusa iznosi svega 0,2 odsto, a u javnom mnjenju se najčešće spominje upravo ekstremni porast temperature. Dakle, forsiranje klimatskih modela sa nekoliko ulaznih veličina, predstavlja modeliranje buduće klime. Tako modeli IPCC iz 2007. godine procjenjuju da će globalna temperatura do kraja 21. vijeka, pod uslovom da se nastavi antropogena emisija gasova sa efektom staklene bašte, porasti između 1,9 i 4,6 stepeni Celzijusa u odnosu na prijeindustrijski nivo.
Koliko se može vjerovati klimatskim prognozama: Postoji ne mali broj naučnika koji smatraju da su projekcije temperature, padavina i CO2 za 21. vijek od strane IPCC-a precijenjene, iznoseći pri tome čvrstu argumentaciju. Naime, i pored izuzetnih dostignuća u razvoju savremene meteorologije, i dalje postoje krupni problemi u pogledu preciznosti prognoze vremena, a kamoli klime. Tvorac teorije haosa i jedan od prvih koji je razvio numeričke modele i za vremensku prognozu koristio računar, Edvard Loren, utvrdio je da i vrlo mali poremećaji u jednom dinamičkom sistemu, poput atmosfere, mogu da izazovu ogromne promjene. On je ustanovio da čak i faktori koji se smatraju nevažnim mogu da utiču na vrijeme. Lorenc ističe da i male razlike u početnim uslovima numeričkih modela atmosfere mogu da, nakon relativno kratkog vremena, daju dijametralno suprotne izlazne rezultate ili ishode. Diferencijalne jednačine (jednačina u kojoj učestvuju promjenljive i njihovi izvodi), koje se koriste u opisu ponašanja atmosfere, budući determinističke, takođe su veoma zavisne od početnih uslova, te se upotrebljivost praktičkih vremenskih prognoza ograničava na oko jednu sedmicu. Dakle, teorija haosa govori o tome kako male varijacije mogu da utiču na ogromne i kompleksne sisteme kao što je klimatski, odnosno značajnost početnih uslova, njihovu promjenljivost tokom vremena i time na ograničenost predviđanja cirkulacionih procesa u atmosferi. Drugim riječima, činjenica je da su procesi u klimatskom sistemu toliko složeni, da su bilo kakva dugoročna predviđanja u vezi sa klimatskim promjenama krajnje nezahvalna, a to znači da treba biti veoma oprezan u prihvatanju takvih prognoza. Mnogi istaknuti naučnici današnjice koji se bave ovom problematikom tvrde da su procesi u klimatskom sistemu toliko složeni da su bilo kakva dugoročna predviđanja u vezi sa klimatskim promjenama nemoguća i da je uticaj čovjeka na vrijeme precijenjen. Takođe ističu da su mnoge pojave u posljednje vrijeme (nezapamćene vrućine, požari, poplave) samo neke od izraženih vremenskih promjena širom planete. Međutim, po njima, te promjene su isključivo dio vremenskih ciklusa i nemaju veze sa klimatskim promjenama, koje nikad ne nastupaju odjednom, već nezapaženo stotinama godina. U svakom slučaju, naši i rezultati drugih autora ukazuju da su samoregulacioni mehanizmi prirode podcijenjeni i da su neka IPCC tumačenja globalnog otopljavanja i njegovih posljedica ipak predimenzionirana.
Kakve posledice možemo očekivati od mogućih klimatskih promjena: Kada bismo znali šta će se dešavati sa vremenom i klimom u budućnosti, mogli bismo predvidjeti i pojedine posledice i s tim u vezi preduzeti određene mjere. Zaista bih volio da znam čovjeka koji zna odgovor na ovo pitanje i to potkrijepi argumentima. Dakle, niko pouzdano ne zna po kojem scenariju će se dešavati eventualne promjene režima vremena i s tim u vezi kakve posledice treba očekivati, odnosno da li će vremenskih neprilika biti više ili manje. Ali, zna se da vrijeme, vremenske (ne)prilike utiču na sve ljudske aktivnosti, danas više nego u prošlosti. Međutim, treba istaći neke bitne činjenice. Prvo, danas u svijetu živi oko 7 milijardi ljudi i samim tim i vremenske nepogode pogađaju više ljudi danas nego prije 50 ili 100 godina. Drugo, niko pouzdano ne zna da li je vremenskih ekstrema bilo više ili manje u prošlosti nego danas. Treće, u današnje vrijeme, zahvaljujući tehnološkom napretku, čovječanstvo nije bilo nikad sposobnije da se odbrani od vremenskih neprilika. Četvrto, stiče se utisak da je društvo, posebno u našoj zemlji, previše opterećeno ovim pitanjem. Peto, velika je odgovornost na donosiocima odluka, političarima, koji moraju biti jako oprezni u donošenju pojedinih mjera u vezi sa ovom problematikom. Primjera radi, na jednom skupu se čula ideja da u poljoprivredi treba potencirati razvoj kultura koje su otporne na visoke temperature i sušu. Ali, šta ako u budućnosti bude sve vlažnije i zar nije produktivnije pričati o izgradnji sistema za navodnjavanje. Dakle, ne bi bilo dobro da se u vezi ove problematike donesu određeni planovi ili strategije adaptacije na klimatske promjene na osnovu procjena koje su naučno neutemeljene. U svakom slučaju, iz ove priče o klimatskim promjenama, bez obzira da li se danas dešavaju ili ne, čovjek bi trebao da izvuče jednu bitnu pouku, a to je da smo dio prirode, moramo je koristiti i prije svega čuvati.
Crnogorska akademija nauka i umjetnosti je nedavno izdala monografiju ,,Kolebanje klime u Crnoj Gori u drugoj polovini XX i početkom XXI vijeka’’, autora Dragana Burića, Vladana Ducića i Jelene Luković. (Autor je saradnik na crnogorskom Univerzitetu i samostalni savjetnik u Hidrometeorološkom zavodu Crne Gore)