Ovaj rad predstavlja uvod u postupak homogenizacije meteoroloških podataka za Beograd. Krajnji cilj ovog naučnog projekta je produžetak beogradskog meteorološkog niza, u cilju detaljnije analize klimatskih parametara i sveobuhvatnijeg sagledavanja vremenskih pojava i klimatskih procesa.
U narednom periodu autori rada planiraju da izvrše sistematsku kontrolu i obradu meteoroloških podataka za Beograd, za period 1848-2013. godina (166 godina). Zatim, moraju se otkloniti očigledne greške i nelogičnosti u podacima, odnosno izvršiti njihova homogenizacija. Nakon toga, potrebno je uraditi rekonstrukciju podataka za pojedine periode kada u Beogradu nije bilo merenja. Na samom kraju, nakon izvršene homogenizacije, podaci se moraju obraditi, analizirati i pripremiti za javnu upotrebu, odnosno objaviti u štampanom i elektronskom obliku.
Na samom početku, potrebno je naglasiti da je Beograd jedan od retkih evropskih gradova koji je u isto vreme, na dve lokacije u gradu, imao meteorološka merenja i osmatranja. Naime, u periodu od 13. jula 1887. do 31. decembra 1899. (tačnije, do 03. januara 1900. godine) vršena su istovremena (paralelna) meteorološka merenja, na lokacijama Senjak i Vračar. Dakle, Beograd je još krajem 19. veka bio napredan grad u meteorološkom smislu.
VLADIMIR JAKŠIĆ (1824-1899), prvi srpski statističar, je još 01. januara davne 1848. godine započeo sa redovnim meteorološkim merenjima i osmatranjima u Beogradu i Srbiji, u dvorištu svog letnjikovca na Senjaku, u neposrednoj blizini zgrade BIGZ-a (Kralja Vukašina broj 8). Merenja na toj lokaciji su vršena pune 52 godine, sve do Jakšićeve smrti u 1899. godini. Dakle, ovaj prvi beogradski meteorološki niz je postojao u periodu od početka 1848. do kraja 1899. godine.
Drugi beogradski meteorološki niz je započet 13. jula 1887. godine (01. jula po julijanskom kalendaru), u novoosnovanoj Provizornoj opservatoriji, na uglu današnjih ulica Svetozara Markovića i Vojvode Milenka. Na toj lokaciji osmatranja su vršena nepune četiri godine, do 13. maja 1891. godine (01. maja po julijanskom kalendaru), kada je Meteorološka opservatorija preseljena u novopodignutu zgradu u Karađorđevom parku, preko puta Hrama Svetog Save na Vračaru, u kojoj se i danas nalazi (Bulevar oslobođenja broj 8).
Velika je šteta što je stanica na Senjaku početkom 1900. godine, nakon smrti VLADIMIRA JAKŠIĆA u 1899. godini, prestala sa radom. Sa druge strane, velika je sreća što imamo na raspolaganju istovremene podatke za oba ova merna mesta (u periodu avgust 1887 – decembar 1899. godine), tako da se na kvalitetan način može uraditi korelacija podataka između ove dve gradske lokacije.
Na taj način su stvoreni svi preduslovi za obradu i analizu starih merenja sa Senjaka, odnosno za praktičnu upotrebu rezultata Jakšićevih merenja, što će autore rada u dogledno vreme dovesti do uspešnog završetka njihovog projekta – produžetka niza homogenih meteoroloških podataka za Beograd.
Metodologija rada
U ovom radu su grafički prikazane vrednosti srednjih godišnjih temperatura vazduha u Beogradu (period 1780-2013. godina), kao i njihovi trendovi.
Ovde je važno napomenuti da je, u cilju rekonstrukcije temperatura, obuhvaćeno i razdoblje u kojem u Beogradu nije bilo meteoroloških merenja i osmatranja (1780-1847. godina), pa su podaci za ovaj period od 68 godina dobijeni na posredan način, računskim putem, na osnovu podataka iz Budimpešte. Naime, urađena je statistička korelacija između srednjih godišnjih temperatura vazduha Beograda i Budimpešte za uporedni period 1888-2010. godina. Izračunat je koeficijent korelacije koji je pokazao visoku korelaciju između ova dva posmatrana niza. Određena je srednja vrednost razlike između ova dva grada. Zatim, na isti način (primenom srednje razlike na godišnjem nivou) je izvršena i statistička korelacija između beogradskih stanica Senjak i Vračar, i to za periode od 1848. do 1865. i od 1876. do 1887. godine. U uvodnom izlaganju smo već napomenuli da su stanice Senjak i Vračar radile istovremeno u periodu od avgusta 1887. do kraja 1899. godine, tako da je na osnovu rezultata ovih dvanaestogodišnjih paralelnih merenja utvrđen visok stepen korelacije – 0,9477 (tabela 1) i određena vrednost srednje razlike na godišnjem nivou, koja je zatim i primenjena na rezultatima Jakšićevih merenja sa Senjaka, čime su podaci sa lokacije Senjak uspešno redukovani na lokaciju Vračar (periodi 1848-1865. i 1876-1887).
Kao dokaz uspešne redukcije podataka sa stanice Senjak na stanicu Vračar, poslužiće činjenica da je kontrolom dobijenih podataka nakon redukcije ova dva paralelna beogradska niza (uporedni period 1888-1899) ustanovljeno da u više od 75% slučajeva razlika iznosi do (svega) 0,3 stepena, kako po pojedinačnim mesecima, tako i na godišnjem nivou, što je i više nego odličan rezultat. Dakle, ove činjenice nam nedvosmisleno pokazuju da se rezultati Jakšićevih merenja sa Senjaka (periodi 1848-1865. i 1876-1899) vrlo uspešno mogu iskoristiti u cilju kvalitetnog produžetka beogradskog meteorološkog niza.
Za desetogodišnji period 1866-1875, za koji ne postoje podaci za Beograd (Senjak i Vračar), na osnovu podataka Budimpešte i Zagreba, prvo je određena srednja razlika između Budimpešte i Beograda za period 1888-2010, a zatim i između Zagreba i Beograda za period 1888-1899. Nakon toga je određena srednja vrednost razlika između Budimpešte i Beograda, kao i između Zagreba i Beograda.
Dakle, objasnili smo metodologiju na osnovu koje je izvršena (preliminarna) rekonstrukcija srednjih godišnjih temperatura vazduha u Beogradu u periodu od 1780. do 1887. godine, odnosno do početka rada Meteorološke opservatorije na Vračaru. Podaci koji obuhvataju period od 1888. do 2013. godine predstavljaju rezultate merenja i osmatranja Opservatorije. Međutim, ovde se mora napomenuti da je, u pojedinim kraćim periodima rada Opservatorije, primećena nehomogenost u temperaturnim podacima. Ipak, ovom problematikom se nećemo baviti u ovom radu.
TABELA 1 – Koeficijenti korelacije
SLIKA 1 – Srednje godišnje temperature u Beogradu u periodu 1848-2013. Rekonstrukcija niza urađena je za periode od 1848. do 1865. i od 1876. do 1887. na osnovu mernih podataka sa Senjaka, a za period od 1866. do 1875. na osnovu podataka Budimpešte i Zagreba
SLIKA 2 – Srednje godišnje temperature u Beogradu u periodu 1848-2013. Jedinstven temperaturni niz uključujući rekonstrukciju za period od 1848. do 1887. godine
SLIKA 3 – Srednje godišnje temperature u Beogradu u periodu 1780-2013. Rekonstrukcija niza urađena je za periode od 1848. do 1865. i od 1876. do 1887. na osnovu mernih podataka sa Senjaka, za period od 1780. do 1847. na osnovu podataka Budimpešte, a za period od 1866. do 1875. na osnovu podataka Budimpešte i Zagreba
SLIKA 4 – Srednje godišnje temperature u Beogradu u periodu 1780-2013. Jedinstven temperaturni niz uključujući rekonstrukciju za period od 1780. do 1887. godine
TABELA 2 – Trendovi temperature
TABELA 3 – Rekonstruisane srednje mesečne i godišnje temperature u Beogradu u periodu od 1780. do 1887. godine
Analizom dva paralelna beogradska niza sa visokim stepenom korelacije, kao i na osnovu korelacije sa podacima Budimpešte i Zagreba, rekonstruisan je niz srednjih godišnjih temperatura Meteorološke opservatorije Beograd na Vračaru od 1780. godine do početka rada Opservatorije 1887. godine. Zaključak je da se rezultati Jakšićevih merenja sa Senjaka (periodi 1848-1865. i 1876-1899) uspešno mogu iskoristiti u cilju kvalitetnog produžetka beogradskog meteorološkog niza.
Autori rada: Nedeljko Todorović i Vladimir Bilak